Odbył studia prawnicze i filozoficzne w Warszawie, Paryżu i w Getyndze. W czasie powstania listopadowego odbył, z ramienia Rządu Narodowego, misję dyplomatyczną do Londynu. W 1831 został wybrany posłem z powiatu grodzieńskiego na sejm powstańczy. W 1846, będąc pod wrażeniem okrucieństw do jakich dochodziło w Galicji, wystosował List szlachcica polskiego do ks. Metternicha, w którym postulował oparcie się Polski oImperium Rosyjskie przeciw Królestwu Prus i Cesarstwu Austriackiemu. W 1848 był współzałożycielem galicyjskiego stronnictwa konserwatywnego. Uczestnik kongresu Słowiańskiego w Pradze.
27 marca 1861 został mianowany dyrektorem głównym prezydującym w Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego dzięki protekcji prokuratora generalnego neofity Juliusza Enocha. Wielopolski zdecydowany był rozwiązać Towarzystwo Rolnicze i Delegację Miejską oraz podjąć represje wobec konspiracji narodowej przy jednoczesnym równouprawnieniu ludności żydowskiej. W nocy z 7 na 8 kwietnia Aleksander Wielopolski przedłożył do podpisu namiestnikowi gen. Michaiłowi Gorczakowowi opracowaną przez siebie „ustawę o zbiegowiskach”, dopuszczającą użycie siły zbrojnej wobec ludności cywilnej. Decyzja ta utorowała drogę do masakry bezbronnej ludności Warszawy przez wojsko rosyjskie 8 kwietnia na placu Zamkowym.
Na tym stanowisku ukrócił samowolę urzędników carskich, zastępował ich Polakami, opracował plan pomnożenia liczby szkół elementarnych i średnich, w 1862 utworzył w Warszawie, na bazie Akademii Medyko-Chirurgicznej, Szkołę Główną. Przywrócił Radę Stanu Królestwa Polskiego, wprowadził reformujące i porządkujące system administracji ustawy o samorządzie gmin miejskich i wiejskich, powiatów i guberni. Jego zasługą jest także wprowadzenie oczynszowania chłopów i równouprawnienia Żydów. Żądania uznania przez Polaków status quo i wyrzeczenia się dążeń niepodległościowych spowodowały jego poróżnienie się z wieloma działaczami polskimi, natomiast śmiałe reformy zniechęciły do niego carską administrację.
Pokłócony z agresywnymi wobec Polaków władzami rosyjskimi w Warszawie złożył dymisję i wyjechał w 1861 do Petersburga. Tam zdobył przychylność dworu dla swoich poglądów (przekonywał, że tylko poważne ustępstwa wobec Polaków mogą uspokoić „wrzącą” sytuację w Królestwie) i wrócił w czerwcu 1862 jako naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego. 7 i 15 sierpnia 1862 roku Ludwik Ryll i Jan Rzońca podjęli nieudane próby dokonania zamachu na Wielopolskiego.
Przerażone grożącą wojną sytuacją stronnictwo białych zaproponowało Wielopolskiemu współpracę, ten jednak odmówił. W 1863 dla powstrzymania działań konspiracyjnych zmierzających do konfrontacji z Rosją[potrzebne źródło] zarządził tzw. brankę do wojska rosyjskiego. Opozycja zadecydowała w tej sytuacji o rozpoczęciu powstania. Wieść o wybuchu powstania skwitował słowami: wrzód pękł, był przekonany że powstanie uda się stłumić w ciągu kilku tygodni i można będzie powrócić do dzieła reform. Wobec niepowodzeń w walce z nastrojami rewolucyjnymi utracił zaufanie cara Aleksandra II i otrzymał dymisję ze stanowiska. W lipcu 1863 opuścił Warszawę. Zrażony do polityków polskich i rosyjskich oraz do społeczeństwa polskiego resztę życia spędził bezczynnie w Dreźnie.
Zmarł po ciężkiej chorobie. Jego zwłoki zostały sprowadzone do kraju i spoczęły w podziemiach kościoła pw. św. Ducha i Matki Boskiej Bolesnej w Młodzawach Małych – nekropolii ordynatów pińczowskich; jego marmurowy nagrobek usytuowany jest w kościele pomiędzy prezbiterium a północnym ramieniem transeptu.
Rodzina
Syn Józefa Stanisława Wielopolskiego i Eleonory z Dembińskich. Dwukrotnie żonaty: z Teresą Potocką herbu Pilawa (1806-1831) oraz z Pauliną Apolonią Potocką (1813-1895), która urodziła ich trzech synów: Zygmunta (1833-1902), Józefa (1834-1901) i Władysława „Władysia” (zmarł w 1849).
Pamięć o Wielopolskim
Jego postawa, historia i postać została wyśpiewana w piosence Przemysława Gintrowskiego do słów Jerzego Czecha pt. Margrabia Wielopolski.
Występuje i wykłada swoje racje w powieści Władysława Terleckiego pt. „Dwie głowy ptaka”, opowiadającej m.in. o próbie zamachu na margrabiego.
Jest jednym z głównych bohaterów powieści historycznej Zofii Kossak pt. Dziedzictwo.
Obraz Jacka Malczewskiego Hamlet polski. Portret Aleksandra Wielopolskiego z 1903, wbrew obiegowym opiniom, nie przedstawia Aleksandra Wielopolskiego, Naczelnika Rządu Cywilnego Królestwa Kongresowego, lecz jego wnuka o tym samym imieniu (1861-1914).
Wg Wikipedia.org